Page 131 - Islamic Studies 07

İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, Üçüncü il, yeddinci sayı (payız-qış / 2024) / 130

bürhan yolunun dəyərsiz olması demək deyil. Əksinə, mənası budur ki,
qəlb və eşq yolu ağıl və dəlil yolundan ucadır.
İkinci nöqtə budur ki, müsəlman ariflərin məzəmmət etdiyi ağıl
“cüzi” (fərdi) ağıldır, hesab-kitab edən dünyəvi ağıldır. Bu ağılın bütün
himməti və nigarançılığı ötəri maddi və dünyəvi mənfəətləri qazanmaqdır.
Müsəlman ariflər nəinki eşq və şühudu (intiutiv idrak) inkar etməyən
“kulli” (ümumi) ağılla müxalif deyillər, hətta onu tərifləyirlər də.
Üçüncü nöqtə: şiənin İbn Türkə kimi bəzi məşhur arifləri izah
etmişlər ki, bir sıra irfani “mükaşifə”lərin (irfani intiutiv idrak, şühud) ağıl
mərtəbəsindən yuxarıda olması onların həmişə anti-ağıl, ağılla zidd, yaxud
irrasional olması mənasında deyil. Əksinə, məqsəd odur ki, ağıl tək-tənha
o məqama ucala bilməz. Amma insan “kəşf” və “ilham”ın köməyilə həmin
idraka yol tapanda, bu zaman onun ağılı da onları dərk edə bilər.
“Bəzi fenomenlər vardır ki, ağıl zatən tənha olaraq onları dərk edə
bilmir... Əksinə, onlara özündən daha üstün, daha şərafətli başqa bir
qüvvənin köməyilə çata və dərk edə bilər... Buna görə də ariflərin dediyi
– Həqiqi mükaşifələrin və kamalların mərtəbəsi ağılın fovqündədir –
sözünün mənası “Ağıl belə şeyləri heç vaxt dərk edə bilməz” demək
1
deyil.”
Molla Sədra ağıl və irfanın rabitəsi haqqında Qəzzalidən belə nəql
edir: “Vilayət və irfan dairəsində irrasional fenomenlərin varlığı
mümkündür. Elə bir fenomenlər ki, ağılın vasitələrilə dərk olunan deyillər.
Anti-ağıl və irrasional məsələlər arasında fərq qoymayan şəxs ilə
2
danışmağın dəyəri yoxdur, o öz cəhalətində tərk olunmalıdır.”
Eynül-Qüzzat Həmədanidən də belə nəql edir: “Ağıl düzgün bir
tərəzidir, onun hökmləri də həmçinin doğru, yəqini, qətidir və onlarda heç
bir yalan yoxdur. Ağıl elə bir ədalətli varlıqdır ki, onun zülm edəcəyini
ehtimal vermək olmaz.”
3
Burada yaxşı olardı ki, intiutiv (şühudi) və əqli (ağılla dərk) idrakın
fərqlərinə işarə edək:
1. Əqli dərk – eşitmək və uzaqdan vasitə ilə rabitə saxlamağa
oxşayır. Çünki əqli dərk sırf olaraq təsəvvürlər və zehni məfhumlar
çərçivəsindədir. Amma intiutiv idrak – dadmaq, görmək, “məlum”la (dərk
olunan şey) birbaşa və vasitəsiz əlaqə yaratmaqdır. Başqa sözlə, intiutiv

1 “Təmhidul-Qəvaid”: Sainəddin Əli ibn Türkə.
2 “Əl-Əsfar”: Molla Sədra, c.2.
3 Həmin yerdə, c.2.