Page 133 - Islamic Studies 07

İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, Üçüncü il, yeddinci sayı (payız-qış / 2024) / 132

kəsildikdən sonra və şühud edən şəxs öz irfani müşahidəsi, kəşfi haqqında
məlumat vermək istəyərkən, onları izah edərkən, açıqlayarkən səhv etmə
ehtimalı var. Burada şəxsin obyektiv aləmə baxışı, mədəniyyəti, onu əhatə
edən mühit, inancları, düşüncələri və bunun kimi onlarla başqa-başqa
şeylər əl-ələ verib onun müşahidələrini izah etməyinə təsir göstərirlər.
Buna görə də vasitəsiz və intiutiv (şühudi) bilik hüzur mərtəbəsində,
şühud anında səhv etmir, amma təfsir və izah məqamında onun səhv etmə
ehtimalı var və tarixi şahidlər də bunu göstərir. Misal olaraq: Məsihi bir
arif müşahidə etdiyi Allahı “Təslis (Üçlük)” kimi təqdim edir, Buddist bir
arif (ən azı Buddizmin bəzi firqələrində) ümumiyyətlə hər hansı bir Allahı
müşahidə etmir, Hind arifi isə müşahidə etdiyi Allahı Hindu Allahları kimi
təsvir edir. Hətta bəzən görürük ki, bir dinin daxilində müxtəlif
məzhəblərin ardıcılları öz müşahidələrini təsvir edərkən əksər hallarda
bütün yaxşılıqları öz məzhəblərinin fərdlərinə və bütün pis şeyləri isə rəqib
məzhəblərin ardıcıllarına aid edirlər. Bir halda ki, hər bir şəxs həqiqətin
vahid olduğunu bilir. Buna görə də görürük ki, ariflərin özü adətən
mükaşifələri iki dəstəyə bölür: rəhmani və şeytani. Amma əsas məsələ
budur ki, rəhmani mükaşifələrin ayırd edilmə və onları şeytani
mükaşifələrdən ayırma yolu nədir?

• 3. İNSANİ FİTRƏTLƏ HƏMAHƏNG OLMASI
Həqiqi irfanın xüsusiyyətlərindən başqa biri də budur ki, o, insan
fitrəti və onun fitri meylləri ilə tamamilə həmahəng və uyğun olmalıdır.
Əsas etibarilə həqiqi irfan insani fitrətlə uyğun olmaya bilməz. Bu
uyğunluğun zəruriliyinin isbatı üçün iki dəlil göstərmək olar:
Birincisi: İnsanın bütün daxili meylləri onun kamilliyi ilə, kamalı ilə
əlaqəlidir. Bu mənada ki, onlar insanın həqiqi kamala tərəf hərəkətində
münasib bir yol göstərən ola bilərlər. Əgər bir meylin varlığının insani
kamalın gerçəkləşməsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdursa, yaxud onun kamalının
ziddinə olarsa, bu, məqsədə uyğun deyil və “öz-özünü inkar” (ləğv) edir
(ziddiyyətdir), hədəfə ziddir. Bunun hər ikisi də yanlışdır. Əvvəla, İlahi
yaradılışda öz-özünü inkar (ləğv) mümkün deyil, ikincisi isə məqsədə
uyğunsuzluq, hədəflə ziddiyyətlilik böyük Allaha layiq və uyğun deyil.
Allah insanı ibadət və son kamala qovuşmaq üçün yaradıb. Belə olan
halda, əgər onun varlığında bu hədəflə heç bir əlaqəsi olmayan meyllər və
instinktlər yaratdığını fərz etsək, onda bu, yaradılışda inkara (ləğvə)
gətirib çıxaracaq. Yaxud da, əgər insan daxilində bu hədəfin ziddinə olan