Page 45 - Islamic Studies 07
P. 45
İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, Üçüncü il, yeddinci sayı (payız-qış / 2024) / 44
Təbii və müqaviləli əlaqələrin bir-birinə təsiri
Diqqətə layiq məsələlərdən biri, təbii və müqaviləli əlaqələrin
bir-birinə təsir etməsidir. Təbii əlaqələr iş, sənaye, istehsal
alətlərinin təkmilləşməsi, rəqabət və cəmləmələrlə əlaqəlidir.
Marksistlərin fikrincə, istehsal alətlərinin təkmilləşməsi, istər-
istəməz iqtisadi qanunların dəyişməsinə səbəb olur. Onların dili ilə
desək, “istehsal alətlərinin təkmilləşməsi, insanların hüquqi
əlaqələrində dəyişikliyə səbəb olur.” Onlar müqaviləli əlaqələri
bütünlüklə təbii iqtisadi əlaqələrə hakim olan istehsal alətlərinə tabe
sayırlar. Onlar fikrincə, istehsal alətlərinin təkmilləşməsi, iqtisadi
təbii əlaqələrin dəyişməsinə səbəb olur. Bu dəyişiklik, istər-istəməz
iqtisadi qanunlarda qaçılmaz dəyişikliyə səbəb olur. Hər iqtisadi
qanun, istehsal alətlərinin təkmilləşmə mərlələrindən birinin
nəticəsidir. Marksistlərin nəzərində, iqtisadiyyatın təbii əlaqələrində
qanuni əlaqələrin təsirinin olmaması mümkündür. Digərlərinin
nəzərində isə əksinə, qanuni əlaqələrdə təbii əlaqələrin təsiri olmaya
bilər. Lakin bunların heç biri düzgün deyil. Həm xüsusi ictimai
qanunlar xüsusi iqtisadi təbii cərəyanların yaranmasına səbəb olur,
həm də, təbii əlaqələr istər-istəməz yeni qanunların yaranmasına
səbəb olur. Əsas sual budur ki, iqtisadi qanunların, yəni
iqtisadiyyatın qanuni əlaqələrin istehsal alətlərindən başqa bir əsası
yoxdurmu? Yaxud, xüsusi mənada olan ictimai qanunlar
silsiləsindən olan bu qanunlar, istehsal alətlərinə ehtiyacı olmayan
təbii hüquq silsiləsi ilə əlaqələnirmi? Bizim ilə marksistlərin əsas
fikir ayrılığımız bu bölümdədir.
Mübadilə
İqtisadiyyata aid məsələlərdən biri, mübadilədir. Mübadilə
fərdi mülkiyyətin şaxələrindəndir.1 Mübadiləli iqtisadiyyat, fərdi
mülkiyyətə əsaslanan iqtisadiyyatdır. Mübadilə bəzən, ilk insan
cəmiyyətlərində mövcud olan malı mal ilə əvəzləmə formasında
olur. Bəzən də, pul vasitəsilədir. İqtisadiyyatın inkişaf etməsinə
görə, mübadilələr üçün vasitə tapmağa məcburuq. İnsanların ictimai
həyatı yalnız ailə həyatı həddində olduğu zamana qədər, mübadilə
1 Şərikli mülkiyyətdə də mübadilə var, lakin cəmiyyətlər arasında deyil, fərdlər
arasındadır.
