Page 109 - Islamic Studies 07

İSLAM ARAŞDIRMALARI JURNALI, Üçüncü il, yeddinci sayı (payız-qış / 2024) / 108

Dördüncü mərhələ: Bu mərhələ zehnin ən çətin keçdiyi
mərhələdir. Çünki məchul üçün istənilən hər məlumatı seçmək ol-
maz. Saysız zehni məlumatlar arasından münasib məlumat se-
çilməlidir. Məchulla, onu həll etmək üçün seçilən məlumatlar
arasında uyğunluq olmalıdır.

Beşinci mərhələ: Zehnin məlumatlar məkanından xaric
olaraq, həmin məlumatları qruplaşdırıb nəticəyə çatması.
Misal: “Aləm əzəlidir, yoxsa sonra yaranıb?”. Bu məchulu
“əqli-nəticə” ilə məluma çevirək və zehnin yuxarıdakı beş mərhələli
hərəkətinə baxaq:

Birinci mərhələdə bu sual bizim üçün məchuldursa, onu mə-
luma çevirmək istəyəcəyik. Bundan sonra ikinci mərhələdə bu sualın
hansı elmə aid olduğunu aydınlaşdırırıq və əqli (rasional) elmlərlə
bağlı olduğunu görürük. Üçüncü mərhələdə sualımız əqli sual
olduğundan, aydındır ki, zehnimizdə əqli elmlərlə bağlı məlumatlar
ön plana keçir və zehin bu məlumatlar məkanına daxil olur.
Dördüncü mərhələdə zehnimiz bu sualı cavablandırmaq üçün daxil
olduğu məlumatlar arasında gəzərək axtarış aparır və iki – “Aləm
dəyişkəndir”, “Bütün dəyişkənlər sonradan yaranır” münasib
məlumatları seçərək oradan xaric olur. Nəhayət, beşinci mərhələdə
zehnimiz bu iki məlumatı “Aləm dəyişkəndirsə və bütün dəyişkənlər
sonradan yaranırsa” – kimi qruplaşdıraraq “Deməli, aləm sonradan
yaranıb” – nəticəsini alır.
Sonda bir məsələyə aydınlıq gətirməklə bəhsimizi yekunlaş-
dırırıq. O da bundan ibarətdir ki, bir qrup insanlar qeyd etdiyimiz
məsələdən müstəsnadır. Yəni belə insanlar nəticəyə yetişmək üçün
heç də bu “beş mərhələ“ni qət etmirlər, əksinə, onlar nəticəni birbaşa
əldə edirlər. Onlar güclü, qeyri-adi əqli qüvvəyə malik olan
insanlardır. Belə insanlar üçüncü və dördüncü mərhələyə ehtiyac
duymurlar.
Bu cür təfəkkür bəzən hər insanda baş verir və bunun, bir növ,
ilhama yaxın olduğunu söyləmək olar. Buna intiusiya da deyilir.
Belə şəxslər öz sahələrində o qədər mahir olurlar ki, onlar isbat
etmədən bəzi nəticələrə yiyələnə bilirlər.